ریشه ‌شناختی واژه‌های مـَتر و مـَتریال و پیوند آنها با واژه‌های متار و متارال در زبان پارسی

 

مـَترmatter به میانای «ماده» ومـَتریال material  به میانای «مادی»   در خردورزی  و دانش و دادوری کاربردهای بسیار‌دارند و از این‌رو باهوده‌است که در‌باره‌ی برگردان آنها به پارسی اندیشیده شود به‌ویژه از این رو که واژه‌ی «مادی» در زبان پارسی امروز‌تا اندازه‌ زیادی با دارائی و پول پیوند‌ یافته‌است. برای نمون هنگامی‌که از زیان‌های مادی  و یا  بهبود اوضاع مادی کشور سخن‌می‌رود و یا گفته می‌شود  فلانی از لحاظ مادی وضعش خوب‌است. 

این دو واژه از واژه‌ی «مادر» درزبان‌های هند واروپائی شاخه زده‌‌اند. مادردرزبان‌ پهلوی  و اوستا «مـَتـِر» 𐬨𐬀𐬙𐬆𐬭 و در پارسی میانه «مـَذِر» 𐬨𐬀𐬜𐬆𐬭 در‌سانسکریت  «ماتا»  माता  یا «مآتری» मातृ   است. در یونان باستان «مِتِر»  μήτηρ ودر زبان کنونی یونان «میتـِه‌را» μητέρα و در زبان لاتین «ماتر» māter درآلمانی کهن «موتر»  muoter و در آلمانی کنونی ماوترMutter ودر انگلیسی کهن مـُدُر modor و در انگلیسی میانه مُدِر «moder»  و در انگلیسی امروز «مُذِر» mother شده‌است.

در زبان لاتین برای برگردان وازه‌ی یونانی «ایلی» ὕλη به میانای چوب و ماده  واژه‌ی «ماتریا» materia به میانای «گوهر هرچیز که آن چیز را پدید می‌آورد» و «چوب درون  درخت» ساخته شد. این واژه در فرانسه کهن به ریخت matere  درآمد، که به میانای موضوع،  گوهر، شخصیت، هویت و  هرآنچه  در درون  یک چیزست  می‌باشد. سپس در انگلیسی کهن به ریخت  materie به میانای  کنشی بر بنیان اندیشه‌ و شیوه نگرش و روش سخن‌وری به کار گرفته شد که در انگلیسی امروز matter از آن شاخه زده ست.

در خردورزی (فلسفه)، در زبانِ لاتینِِ پسا‌کهن برای ساختن چگونائی (صفت) نام‌واژه‌ی māter  ریخت materialis   به میانای «آنچه که از آن ماده ست» ساخته شد. این واژه درسده چهاردهم میلادی در خردورزی فرانسه کهن به ریخت  material  و  materiel درآمد، و سپس در خردورزی سده هیجدهم  به ریخت matérialisme در زبان فرانسه و  درزبان انگلیسی materialism و در آلمانی materialismus و  در روسی материализм درآمد که نگرش  خردورزی ماتریالیزم بر آن بود که «در هستی به جز ماده هیچ چیز نیست». چنان‌که خواهیم دید در پارسی امروز ما می‌توانیم «ماتگیان‌گرائی» یا «ماترال‌گرائی» را برای ماتریالیزم به‌کاربریم.

در زبان پهلوی «مادَگ» 𐬨𐬁𐬛𐬀𐬕 یا  «ماتـَک» 𐬨𐬁𐬙𐬀𐬐  که در زبان عرب «مادة» از آن وام گرفته شده ست  به میانای ماده matter است. 

برای واژه‌ی مادی یا material زبان پهلوی «ماتـَکیک» 𐬨𐬁𐬝𐬀𐬐𐬉𐬐 را به کار می‌برد. در پارسی امروز می‌توان با بهره‌گیری از پس‌وند «آل» واژه‌ی ماتکال یا مَتارال را برای ماتریال به کار‌گرفت. زیرا برای وآژه ملازمین  زبان پهلوی «مَتار» 𐬨𐬀𐬙𐬁𐬭 یا matàr به میانای آنها که باید همیشه بیایند را از  ریشه «ماتک» به‌کار گرفته‌ست. 

در خور دید است که بدانیم برای قانون اساسی، کارتیرموبد ساسانی واژه‌ی«ماتَگدان»  𐬨𐬁𐬝𐬀𐬕𐬛𐬁𐬧 را از ریشه ماتک ساخته است.