مرداد ، مهرداد یا امرداد؟!ا

در این نوشته می‌خواهیم نشان دهیم که  ماه مرداد همان ماه مهرداد در‌گاه‌شمار باستانی مهرآئینان ایران می‌‌باشد: به‌راستی  ماه‌های خرداد (هورتات)،   تیر (تیرتات) ومرداد(مهرتات)  نام خودرا از دادش‌های سه ایزد خور و تیر و مهر گرفته‌اند.  واژه مرداد (ماه مرداد) یکی از واژه‌هائی است که درباره‌ی آن داوری‌های نادرستی شده است. برای نمون آقای پورداوود در فرهنگ ایران باستان نوشته‌اند:

اَمُرداد. در اوستا امرتات(amaretat) است جزء اخير آن كه تات(tat) باشد پسوند است كه جداگانه مورد استعمال ندارد همين جزء در خرداد نيز ديده مى‌شود. پارهء ديگر اين واژه از دو جزء ساخته شده نخست از «اَ» كه از ادوات نفى است يعنى نه از براى اين جزء در فارسى «نا» يا «بى» آورده مى‌شود. جزء دوم، مرت(mereta) يا مرت(mareta) است يعنى مردنى و درگذشتنى و نيست‌شدنى و نابودگرديدنى. بنابراين امرداد يعنى بى‌مرگ و آسيب نديدنى يا جاودانى و بايد امرداد با ادات نفى «اَ» باشد نه مرداد كه معنى برخلاف آن را مى‌دهد. امرداد در دين زردشتى امشاسپندى است كه نمايندهء بى‌مرگى و جاودانى يا مظهر ذات زوال‌ناپذير اهورا مزداست. در جهان خاكى نگهبانى گياهها و رستنيها به او سپرده شده است.  

 چنان\ که خواهیم دید امشاسپند امرداد در دین ذرتشت ساخته‌ی موبد کارتیر در چالش با مهر‌آئینان  بود.  همان‌گونه که می‌دانیم سروده‌های مهرانی ریگ‌ودا را آریائی‌ها مهرآئین در کوچ خود به فلات ایران  و هندوستان به همراه آوردند . در ایران با به‌پاخیزی ذرتشت دیوها  که ایزدان نیک‌منش مهرباوران بودند، ایزدانی  مانند  میترا و آناهیتا و بهرام و تیر، از جایگاه ایزدی  به زیر کشیده شدند ، و اوهمه‌ی اسوراها را،  که  در ریگ‌ودا که اهرمنان پلید در جدال با ایزدان بودند، تنها در جای‌گاه یک  ایزد   به نام  اهورا ، که همان خدای‌کمان‌دار آسوری‌ها بود به جایگاه ایزد بزرگ یکتا رسانید.  

تنها پس از  پادشاهی دودمان‌  مهر‌آئینان پارتی بود که تلاش بر‌آن شد که  اوستا  را که پس از     آفند اسکندر مقدونی سوزانده  و از میان رفته بود، باز سازی نمایند . چنین بود که از  ایرانیان  خواسته شد که نوشته‌های دینی را که در پستوهای‌شان و یا در گنچینه‌های زیرخاک پنهان کرده بودند به دست کارگزاران  شاهنشاهی بسپرند . و  بدین‌‌سان بود که مهر‌آئینان و ذرتشتیان نوشته‌های خودرا به دبیران دربار گسیل‌داشتند و در اوستائی که شاه  والاگاه  (درلاتین وُلوگاسِس Vologeses   و در زبان پارتی یا پارسی‌میانه والَگش 𐭅𐭋𐭂𐭔) گردآوری نمود،  نوشته‌های مهرآئینان، مانند گاثاها، به  اوستا اندرشد و ایزدان مهر‌آئینان به دیگر بار به جایگاه ایزدی خویش بازگشتند. و کوشش موبدانی مانند تنسر و کارتیر و ارته‌ویراف برای پالایش اوستا نتوانست این ایزدان را به دگر بار سرنگون نماید.

  از سوی دیگر ریگ‌ودائی  که به همراه آریائی‌ها به هندوستان اندر شد هم با باورهای بومیان جنوب هند درآمیخته شد و ایزدان هندو به نوشته‌های ودائی  اندر شدند. از این روست که می باید گاثاهای اوستا را با ریگ‌ودا  در کنارهم نهاد تا بتوان  باورهای «مهرآئینان» را از نو بازسازی نمود.  

پس از این پیش‌درآمد بلند ، پروا دهید  که به ریشه‌شناختی واژه‌‌ی مرداد بپردازیم .

چگونه مهرداد، را مرداد نمودند؟ 

می‌باید بپرسیم  چرا پس از نام ایزدهائی مانند تیر، ایزد باران، که با ستاره‌‌ی سرخ تیر یا شباهنگ (دراوستا تیشتریا 𐬙𐬌𐬱𐬙𐬭𐬌𐬌𐬀 درسانسکریت تیشیا तिष्य وبه یونانی سِیریُس Σείριος و به لاتین سیریوس  Sirius)  در پیوند است  و ماه پیش از آن در گاه‌شمار خرداد، ایزد آبادانی و شکوه خورشیدی، بود  که در اوستا هوروَتات 𐬵𐬀𐬎𐬭𐬎𐬎𐬀𐬙𐬁𐬙  و در سانسکریت سَروَتَتا  सर्वता به میانای سرشاری و آکنده‌گی و همه‌دربرگیری ست، امشاسپندی مانند امرداد به  جایگاه  ایزدی رسیده‌است؟  به سخنی دیگر، امرداد   امشاسپند در میان این ایزدان آسمانی چه می‌کند ( حتی اگرکه بپذیریم در دست‌کاری اوستا مهرداد را امرداد کردند  و نه مرداد)؟

برائی چنین گم‌راهی پور‌داود را می‌توان به یاری ریشه‌شناختی واژه‌ها و تاریخ دریافت. زیرا در زبان پارسیِ میانه به روزگار ساسانیان،  پس از دست‌کاری اوستا ما با واژه‌ی اَمورداد  𐭠𐭬𐭥𐭫𐭣𐭠𐭣 روبرو  می‌شویم. امرتات و امورداد همان‌گون که پورداود می‌گوید به میانای بی‌مرگی است.

اَمِرتات با واژه سانسکریت اَمریتا अमृत به میانای  بی‌مرگی خویشاوندست. این واژه در زبان سانسکریت از پیش‌وند «اَ» अ  به میانای «بی»  و ریشه‌ی  مرتیو  मृत्यु به میانای «مرگ» درست‌شده است.  این بی‌مرگی در فرهنگ‌های هند و اروپائی از آشامیدن می یا داروی بی‌مرگی  به دست می‌‌اید، به همان‌سان که در سانسکریت  بی‌مرگی از نوشیدن اَمرتا अमृत و دریونانی از نوشیدن اَمبروزیا ἀμβροσία ، که ساختار آن همانند زبان سانسکریت از دوبخش پیشوند ἀ به میانای «بی» و بروتُس βροτός  به میانای مرگ درست شده است، به دست‌می‌آید. امریتا درریگ‌ودا نام دیگر نوشابه سوما  सोम ست.  در  سروده ۳-۴۸-۸ ریگ‌ودا می‌خوانبم:

ما سوما نوشیده‌ایم و بی‌مرگ گشته‌ایم .

سوما همان  نوشابه هائوما 𐏃𐎢𐎶 ست، که در زبان پارسی میانه ‌ذرتشتی   هوم 𐭧𐭥𐭬 شده بود.  هائوما در سنگ‌نبشته‌ی داریوش در نقش رستم،  نوشابه‌ی آریائی‌های سیستانی‌  بود، که در پارسی باستان سکا خوانده می‌شدند: سکاها که در ماورای دریا می‌زیوند.  𐎿𐎣𐎠 𐏐 𐎫𐎹𐎡𐎹 𐏐 𐎱𐎼𐎭𐎼𐎹 

این در یسنای ۱۱-۳۴  است که  ذرتشت در نیایش  به اهورا مزدا  می‌گوید که در زندگی مینوی  اَمِرتات  𐬀𐬨𐬆𐬭𐬆𐬙𐬁𐬙  (بی‌مرگی‌) با هوروَتات 𐬵𐬀𐬎𐬭𐬎𐬎𐬀𐬙𐬁𐬙 (آکنده‌گی) می‌باید باهم باشند، و شاید این یسناست که  مایه‌ی برداشت نادرست پورداود ‌شده،  که مرداد همان امرتات است.  هرچند در دفتر «بن‌دهش»  نوشته‌ی سده‌ی ۱۲ میلادی نیز  امرتات و هوروتات  باهم و به همراه  سپنتا آرمئیتی  𐬯𐬞𐬆𐬧𐬙𐬀 𐬁𐬭𐬨𐬀𐬌𐬙𐬌 (سپندارمز) در  کنار چپ اهورامزدا  پدیدار‌می‌شوند. برپایه‌ی افسانه‌‌پردازی بن‌دهش هنگامیکه اَنگره مَینو 𐬀𐬢𐬭𐬀⸱𐬨𐬀𐬌𐬥𐬌𐬌𐬎 (اهرمن) نخست‌گیاه را بپژمردانید، امرتات (امرداد) آن گیاه را خرد  نمود و آنرا با آب  درهم‌آمیخت و تیشتریا (تیر) آن آب را با باران بر سراسر زمین ببارانید  و ازآن باران بود که همه‌  گیاهان و درختان بُرستند.  پس،  به هر روی، اگر نام‌های امرداد و خرداد از  امرتات  و هوروتات  گاثاها  گرفته شده بود به جای تیر(تیشتریا) می‌باید اسفند (سپندارمز) را در کنار آنها می‌دیدیم.  

این همه   برای این‌که بگوئیم امرداد هیچ پایه‌ی بخردانه  برای نام مردادماه ندارد.   در گاه‌شمار مهرانی سه دادش ایزدی هورداد- تیرداد- مهرداد را  به آسوده‌گی می‌توان در کنار هم یافت.  میتراداتا را در نوشته‌های مهرانی پارسی کهن  𐎷𐎡𐎰𐎼𐎭𐎠𐎫 و پهلوی 𐬨𐬌𐬚𐬭𐬀𐬙𐬁𐬙 می‌توان‌ دید همانگون که  تیردات 𐭕𐭉𐭓𐭉𐭃𐭕   در زبان پارتی با میترادات همراه است. این  موبدانی مانند کارتیر بودند که نام ماه مهرداد را به مرداد برگردانیدند تا از جایگاه  مهر در برابر اهورا به‌کاهند.